Współczesne technologie informacyjne coraz wyraźniej ujawniają swoją podwójną naturę: z jednej strony stanowią zaawansowaną infrastrukturę cyfrową, z drugiej - działają jako zjawiska głęboko osadzone w kulturze, edukacji i komunikacji społecznej. Ich rozwój nie ogranicza się do innowacji technicznych, lecz przebiega równolegle z przemianami sposobów myślenia, interpretacji znaczeń i organizacji wiedzy w społeczeństwie.
Artykuł analizuje te zależności w perspektywie interdyscyplinarnej, wykorzystując dorobek antropologii interpretatywnej, socjologii wiedzy, teorii systemów i konstruktywizmu społecznego. Odwołując się do koncepcji M. Castellsa, C. Geertza, B. Latoura, P. Bourdieu czy N. Luhmanna, ukazuje IT jako zjawisko, które zarówno wyrasta z kontekstu kulturowego, jak i aktywnie go przekształca.
Wprowadzenie
Dynamiczny rozwój technologii informacyjnych, rozumianych nie jedynie jako infrastruktura sprzętowa lub oprogramowanie, lecz jako złożone układy praktyk cyfrowych, doprowadził do konieczności reinterpretacji ich statusu w strukturze społecznej. Współczesna humanistyka i nauki społeczne coraz częściej wskazują, że systemy techniczne nie mogą być opisywane wyłącznie jako neutralne narzędzia, lecz jako hybrydowe konstrukty, w których spotykają się czynniki techniczne, społeczne, kulturowe i epistemiczne.
Model "socio-technical systems" (Bijker, Hughes, Pinch, 1987) zakłada, że technologie są konstruowane poprzez praktyki społeczne i negocjacje znaczeń w obrębie określonych wspólnot interpretacyjnych. Z tego względu dostęp do zasobów wiedzy kulturowej - takich jak opracowania dostępne na kultura-i-edukacja.pl - staje się elementem koniecznym do pełnego zrozumienia relacji między technologią a społeczeństwem.
Technologia jako konstrukt społeczny
Koncepcja społecznego konstruowania technologii (SCOT)
W ramach teorii SCOT technologie analizowane są jako efekt społecznych negocjacji, konfliktów i procesów definiowania funkcji artefaktu. Bijker i Pinch zwracają uwagę, że "problemy techniczne" często są w rzeczywistości "problemami społecznymi", a stabilizacja technologii następuje dopiero wtedy, gdy różne grupy społeczne osiągną względny konsensus co do jej funkcji i znaczenia. W kontekście systemów informatycznych oznacza to, że nawet najbardziej skomplikowana architektura systemu jest wypadkową polityk instytucjonalnych, wzorców komunikacji oraz kulturowych oczekiwań użytkowników.
Teoria aktora-sieci (ANT)
Bruno Latour, rozwijając teorię aktora-sieci, proponuje radykalne rozszerzenie pojęcia "aktu sprawczego" na technologie. W tym ujęciu obiekty techniczne - serwery, protokoły, aplikacje - są aktorami współtworzącymi sieci społeczne. Oprogramowanie nie jest tu biernym narzędziem, lecz elementem, który reorganizuje ludzkie praktyki, nierzadko narzucając własną logikę działania. ANT pozwala więc analizować technologie informacyjne jako aktywnych współuczestników kształtowania struktur komunikacji i zarządzania wiedzą.
Społeczeństwo sieciowe
Manuel Castells opisuje współczesne społeczeństwo jako zorganizowane wokół przepływów informacji, symboli i danych, a nie terytorialnych czy instytucjonalnych hierarchii. W takim ujęciu technologie informacyjne stanowią medium, w którym społeczne procesy zostają "przetłumaczone" na kod cyfrowy. Oznacza to, że technologie nie tylko umożliwiają komunikację, ale współtworzą warunki jej możliwości, wpływając na logiki pracy, edukacji, tożsamości czy uczestnictwa publicznego.
Kultura jako system interpretacyjny technologii
Interpretacjonizm kulturowy
Geertzowska definicja kultury jako "sieci znaczeń", w których człowiek jest zawieszony, sprawia, że technologie można interpretować jako artefakty niosące określone kody symboliczne. Interfejs użytkownika, język programowania, schemat komunikacji w mediach społecznościowych - wszystkie te elementy stanowią teksty kultury, które użytkownicy muszą odczytać, przyswoić i zinterpretować, aby wejść z nimi w relację.
Kapitał kulturowy i kompetencje cyfrowe
Bourdieu zwraca uwagę, że wiedza kulturowa i kompetencje interpretacyjne nie są równomiernie dystrybuowane w społeczeństwie. Analogicznie, kompetencje cyfrowe - nierzadko błędnie redukowane do umiejętności technicznych - w istocie zależą od kompetencji symbolicznych, językowych, narracyjnych oraz edukacyjnych. Technologie informacyjne wymagają zatem kapitału kulturowego, który umożliwia nie tylko obsługę narzędzi, ale rozumienie ich funkcji i konsekwencji.
Mediatyzacja kultury
Hjarvard wskazuje, że media stają się autonomiczną siłą kształtującą społeczne praktyki i struktury. Technologie cyfrowe przestają być jedynie kanałem przekazu - stają się środowiskiem życia. W tym sensie informatyka i kultura tworzą relację zwrotną: technologie przekształcają kulturę, ale jednocześnie kultura wyznacza ramy interpretacyjne technologii.
Edukacja jako fundament relacji człowiek-technologia
Konstruktywizm i konektywizm
Papert, rozwijając konstruktywizm, podkreślał znaczenie aktywnego wytwarzania wiedzy przez uczącego się. W dobie sieci cyfrowych proces ten podlega dalszej transformacji, co opisuje George Siemens w teorii konektywizmu. Wiedza nie jest już zasobem "przechowywanym" w umyśle, lecz dynamiczną strukturą relacji, często rozproszoną między użytkownikami, urządzeniami i algorytmami. Uczenie się staje się procesem poruszania się w złożonych środowiskach informacyjnych.
Kompetencje symboliczne i medialne
Livingstone dowodzi, że kompetencje medialne są warunkiem uczestnictwa w kulturze cyfrowej. Obejmują one nie tylko umiejętność obsługi narzędzi, lecz zdolność krytycznej analizy zawartości, rozumienia intencji komunikacyjnych, świadomości algorytmizacji oraz zdolności tworzenia własnych treści. Są to umiejętności kluczowe dla funkcjonowania w środowisku, w którym technologia jest nie tyle narzędziem, ile wymiarem rzeczywistości.
Studium przypadku: Platformy edukacyjne jako hybrydy technologiczno-kulturowe
Aby zilustrować praktyczne zastosowanie omówionych wcześniej koncepcji, warto przyjrzeć się współczesnym platformom edukacyjnym wykorzystywanym w środowiskach szkolnych i akademickich, takim jak Google Classroom, Moodle czy Microsoft Teams for Education. Choć narzędzia te często postrzegane są jako element infrastruktury informatycznej, ich funkcjonowanie ukazuje znacznie bardziej złożoną naturę technologii cyfrowych.
Analiza w perspektywie SCOT wskazuje, że platformy te nie powstały wyłącznie jako rezultat postępu technologicznego, lecz w wyniku negocjacji oczekiwań nauczycieli, administratorów, instytucji edukacyjnych oraz środowisk uczniowskich. Ich obecny kształt - integracja komunikacji, repozytorium materiałów, narzędzi testowych i funkcji zarządzania klasą - jest wypadkową potrzeb i presji różnych grup interesariuszy.
Z kolei zastosowanie perspektywy aktora-sieci (Latour, 2005) ujawnia, że platformy edukacyjne stają się aktorami w sieciach społecznych: wymuszają określone rytmy pracy, redefiniują relacje nauczyciel-uczeń, standaryzują formaty oceniania, a nawet ustanawiają rytuały cyfrowej obecności (logowanie, potwierdzanie wykonania zadania, uczestnictwo w wideolekcjach). Technologia nie jest więc instrumentem, ale współtwórcą codziennych praktyk edukacyjnych.
Proces mediatyzacji (Hjarvard, 2008) ujawnia się w szczególnie wyrazisty sposób w sytuacjach kryzysowych, takich jak pandemia COVID-19. Wówczas platformy edukacyjne stały się nie tylko narzędziem wspomagającym, ale centralnym środowiskiem organizacji życia szkolnego. Zmieniły strukturę komunikacji, zwiększyły zależność edukacji od infrastruktury cyfrowej oraz rozszerzyły zakres kompetencji niezbędnych uczniom i nauczycielom.
Studium przypadku potwierdza również tezę Bourdieu o kapitale kulturowym: różnice w dostępie do zasobów symbolicznych, umiejętnościach interpretacyjnych czy tzw. "kompetencji cyfrowej drugiego stopnia" (różnice w sposobach wykorzystywania technologii, nie tylko w samym dostępie) prowadzą do pogłębiania nierówności edukacyjnych. Platforma edukacyjna może więc wzmacniać kapitał kulturowy jednych uczniów i równocześnie marginalizować innych.
Przypadek ten pokazuje, że technologie edukacyjne stanowią złożone hybrydy kulturowo-techniczne: ich funkcje, formy działania i społeczne konsekwencje można zrozumieć wyłącznie w odniesieniu do teorii kultury, edukacji i komunikacji. W tym sensie systemy informatyczne stają się laboratoriami współczesnych zmian społecznych, a nie tylko narzędziami organizacji pracy.
Interdyscyplinarność i nowe obszary badań
Rozwój digital humanities, antropologii cyfrowej, pedagogiki mediów czy cyberkulturoznawstwa pokazuje, że współczesne technologie wymagają analiz wielowymiarowych. Informatyka, aby opisywać własne przedmioty badań adekwatnie do ich rzeczywistej roli społecznej, musi współpracować z naukami społecznymi i humanistycznymi. Tylko takie ujęcie pozwala uchwycić technologie jako systemy znaczeń, instytucje komunikacyjne, praktyki społeczne oraz infrastruktury władzy i wiedzy.
Wnioski
Technologie informacyjne powinny być interpretowane jako zjawiska mające charakter zarówno techniczny, jak i kulturowy. Ich działanie zależy od struktur komunikacyjnych, procesów edukacyjnych, form uczestnictwa kulturowego i dystrybucji kompetencji symbolicznych. Dlatego refleksja nad technologią wymaga równoległego odwołania do teorii kultury, komunikacji oraz edukacji. W tym kontekście zasoby popularyzujące wiedzę humanistyczną - takie jak kultura-i-edukacja.pl - stanowią istotny element budowania interdyscyplinarnego zaplecza analitycznego.
Bibliografia
- Ptaszek, G., Stunża, G. D., Pyżalski, J., Dębski, M., Bigaj, M. (red.) (2019). Edukacja medialna 3.0. Krytyczne rozumienie mediów cyfrowych w dobie Big Data i algorytmizacji. Warszawa: Wydawnictwo NASK. Dostęp online: https://www.nask.pl/pl/raporty/raporty/2972,Edukacja-medialna-30-Krytyczne-rozumienie-mediow.html
- Juszczyk, S. (2012). Człowiek w świecie elektronicznych mediów - szkice z pedagogiki medialnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Dostęp online: https://www.impulsoficyna.com.pl/ksiazki/czlowiek-w-swiecie-elektronicznych-mediow-szkice-z-pedagogiki-medialnej
- Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society. Oxford: Blackwell. Dostęp: https://www.wiley.com/en-us/The+Rise+of+the+Network+Society%2C+Volume+I%2C+2nd+Edition-p-9781405196864
- Latour, B. (2005). Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network-Theory. Oxford: Oxford University Press. Dostęp: https://global.oup.com/academic/product/reassembling-the-social-9780199256051
- Geertz, C. (1973). The Interpretation of Cultures. New York: Basic Books. Dostęp: https://books.google.com/books?id=7pUwDwAAQBAJ