Socjologia cyfrowa - czym jest? Definicja, metodyka, narzędzia, przypadki

Socjologia cyfrowa. W okresie kryzysu nauk humanistycznych i społecznych potrzebne było wypracowanie nowego paradygmatu działań badań z tych dziedzin. Nadzieją na powrót chwały refleksji okołohumanistycznej zdaje się być socjologia cyfrowa. W obliczu dominacji nowych technologii dziedzina ta jako jedna z nielicznych nauk społecznych zdaje się spełniać wymóg stechnologizowanych czasów. Pozwala lepiej odnaleźć się w wirtualnej rzeczywistości, która w ostatnich latach stała się niezwykle ważną częścią naszego życia.

Czym jest socjologia cyfrowa? Definicja

Ujęcie naukowe socjologii cyfrowej

Według portalu socium.pl: "Socjologia cyfrowa łączy klasyczne tradycje analizy społecznej (np. paradygmaty funkcjonalistyczne, konstrukcjonistyczne, krytyczne) z narzędziami i teoriami wyjaśniającymi zjawiska charakterystyczne dla epoki cyfrowej." Punktem wyjścia bowiem jest tu uznanie, że technologie cyfrowe nie są neutralnymi narzędziami, ale aktywnie współtworzą rzeczywistość społeczną, wpływając na sposób, w jaki jednostki wchodzą w interakcje, organizują się i wyrażają siebie.

Badania w tej dziedzinie obejmują analizę:

• tożsamości cyfrowej i sposobów autoprezentacji w mediach społecznościowych,
• relacji społecznych i sieciowych - jak technologie zmieniają modele kontaktów i więzi,
• nierówności cyfrowych - związanych z dostępem do technologii, kompetencjami cyfrowymi czy algorytmiczną dyskryminacją,
• kultury cyfrowej - obejmującej memy, subkultury internetowe, praktyki remiksowania i partycypacji,
• władzy i nadzoru - analizującej funkcjonowanie systemów monitoringu, analizy danych i rosnącą rolę algorytmów w życiu społecznym,
• cyfrowej transformacji instytucji społecznych - takich jak edukacja, praca, zdrowie czy polityka.

Socjologia cyfrowa jest przykładem konieczności rozszerzenia myślenia w naukach o człowieku, nie boi się bowiem sięgać do nauk ścisłych. Coraz częściej funkcjonuje pojęcie technohumanistów. Wpisuje się to w obecny trend badań interdyscyplinarnych. Zdigitalizowane środowisko wymaga zmiany podejścia przedstawicieli nauk społecznych, między innymi poprzez większą przychylność dla metod opartych na cyfrowych narzędziach i metodologiach oparte na nowych technologiach.

Ubrana w technologiczne szaty socjologia cyfrowa jest zdecydowanie bardziej prorynkowa niż jej tradycyjna odsłona. Dzisiaj już nie tylko pojedyncze osoby, ale całe grupy społeczne przenoszą sporą część swojej aktywności do przestrzeni wirtualnej. I to jest przedmiotem badań ucyfrowionej socjologii. Zmienia się rzeczywistość, zatem w naturalny sposób muszą zmieniać się też obiekty badań. Zmienia się też ogólne myślenie o socjologii jako nauce o procesach społecznych. Socjologia cyfrowa wydaje się być nauką przyszłości. Socjologia cyfrowa w zgrabny sposób zainteresowanie humanistyką łączy z fascynacją technologią. Obecnie technika triumfuje nawet nad tak ważną dziedziną ludzkiej aktywności jaką jest kultura.

Technologia zmienia się w sposób nieliniowy i nieprzewidywalny, szybko i w rozmaitych kierunkach, społeczeństwo zaś zmienia się bardzo powoli i w zasadzie jest stabilne. Zmieniają się więc metody badania społecznych zjawisk, bowiem postępująca automatyzacja przyczynia się do dominacji w życiu publicznym pierwszego aspektu naszej rzeczywistości, czyli technologii. Zwrot cyfrowy przejawia się między innymi czerpaniu nauk humanistycznych i społecznych z osiągnięć i narzędzi wypracowanych na gruncie nauk ścisłych. Takie kompleksowe podejście może być niezwykle przydatne na drodze do zrozumienia przyszłości.

Socjologia cyfrowa - geneza i kontekst historyczny

Socjologia cyfrowa wyrosła z potrzeby opisania gwałtownych przemian społecznych, jakie przyniosły technologie cyfrowe. Jej początki sięgają końca lat 90., kiedy to badacze tacy jak Manuel Castells zaczęli mówić o społeczeństwie sieciowym i wpływie internetu na relacje społeczne, gospodarkę i politykę. Pojawiły się też pierwsze próby analizowania zjawisk społecznych poprzez dane cyfrowe, a także etnografia internetowa, polegająca na obserwacji społeczności online. Wczesne zainteresowania skupiały się wokół forów dyskusyjnych, blogów i pierwszych platform społecznościowych. Z czasem badania przesunęły się w stronę analizy platform takich jak Facebook, Twitter, TikTok czy Reddit. Socjologia cyfrowa zaczęła integrować tradycyjne podejścia socjologiczne z nowymi metodami badania danych generowanych w czasie rzeczywistym. W XXI wieku zyskała na znaczeniu, gdy dane cyfrowe stały się centralnym elementem funkcjonowania społeczeństw. Duży wpływ miały także rozwój urządzeń mobilnych i aplikacji, które umożliwiły śledzenie zachowań społecznych na niespotykaną dotąd skalę. Socjologia cyfrowa zaczęła się koncentrować na badaniu relacji online-offline, wpływu mediów cyfrowych na tożsamość i relacje społeczne oraz analizie algorytmów. Jej znaczenie wzrosło także w czasie pandemii COVID-19, gdy wiele aktywności społecznych przeniosło się do sfery cyfrowej. Dziś jest uznawana za pełnoprawną subdyscyplinę socjologii, która ma ogromne znaczenie nie tylko naukowe, ale też praktyczne.

Socjologia cyfrowa - metodyka: łączenie Big Data z etnografią cyfrową

Jednym z największych wyzwań socjologii cyfrowej jest dobór odpowiednich metod badawczych. Coraz częściej podkreśla się konieczność łączenia analiz ilościowych, opartych na dużych zbiorach danych (Big Data), z metodami jakościowymi, takimi jak etnografia cyfrowa. Big Data pozwalają uchwycić wzorce zachowań milionów użytkowników, analizować sieci powiązań, trendy komunikacyjne czy zasięg informacji. Z kolei etnografia cyfrowa umożliwia głębokie zrozumienie sensów i motywacji, jakie kryją się za tymi zachowaniami. W praktyce oznacza to np. analizę zarówno statystyk aktywności użytkowników danego forum, jak i długotrwałą obserwację konkretnych wątków dyskusyjnych. Takie podejście pozwala badaczowi nie tylko zobaczyć, że coś się dzieje, ale również zrozumieć, dlaczego. Socjologowie cyfrowi korzystają z narzędzi do analizy języka naturalnego, mapowania sieci społecznych, eksploracji danych tekstowych i wizualnych. Ważne jest również odpowiednie przygotowanie techniczne badaczy - umiejętność programowania, korzystania z API, czy przetwarzania danych w językach takich jak Python czy R. Jednocześnie metody jakościowe wymagają zrozumienia kontekstu kulturowego i społecznego badanej społeczności. Tylko dzięki takiemu łączeniu można unikać uproszczeń i nadinterpretacji, które często towarzyszą analizie samych liczb. Wieloaspektowe podejście do badań jest dziś standardem w nowoczesnej socjologii cyfrowej.

Narzędzia socjologii cyfrowej - analiza sieci, kulturonomika, crowdsourcing

Socjologia cyfrowa dysponuje dziś bardzo szerokim wachlarzem narzędzi badawczych. Jednym z najważniejszych jest analiza sieci społecznych (Social Network Analysis), która pozwala badać relacje i interakcje między użytkownikami w przestrzeni cyfrowej. Dzięki niej można zrozumieć, kto pełni rolę lidera opinii, jak rozprzestrzeniają się informacje, i jakie grupy tworzą się w obrębie danego środowiska. Drugim ciekawym podejściem jest kulturonomika, czyli analiza danych kulturowych na dużą skalę - na przykład badanie częstotliwości występowania pojęć w tekstach publikowanych w sieci. Przykładem narzędzia kulturonomicznego jest Google Ngram Viewer, pozwalający śledzić zmiany w języku na przestrzeni lat. Trzecim narzędziem jest crowdsourcing - metoda zbierania danych przy zaangażowaniu dużej liczby internautów. Crowdsourcing może być wykorzystywany zarówno do badań opinii, jak i do tworzenia baz danych (np. map zagrożeń czy zjawisk lokalnych). Oprócz tych metod socjologia cyfrowa korzysta także z narzędzi do analizy sentymentu, eksploracji danych wizualnych (np. memów), a także platform do analizy zachowań w grach online. Coraz częściej wykorzystuje się też rozwiązania z zakresu sztucznej inteligencji i uczenia maszynowego. Ważne jest jednak, by wybór narzędzi był dostosowany do pytania badawczego i nie prowadził do nadmiernego upraszczania rzeczywistości społecznej.

Socjologia cyfrowa - praktyczne przypadki i studia

Rozwój socjologii cyfrowej przyniósł liczne przykłady zastosowań badań w praktyce. Jednym z nich są analizy dotyczące rozpowszechniania dezinformacji w mediach społecznościowych - badacze śledzą, jak fake newsy rozchodzą się w sieciach, jakie mają źródła i jak wpływają na zachowania wyborcze. Innym przykładem są badania mobilności społecznej i przestrzennej, prowadzone na podstawie danych z telefonów komórkowych i aplikacji geolokalizacyjnych. Socjologowie cyfrowi analizują też kulturę memów jako formę ekspresji społecznej - badają ich treść, źródła, powtarzalność i wpływ na debatę publiczną. Kolejnym ważnym obszarem jest analiza pracy cyfrowej - czyli platform takich jak Uber, Glovo, Fiverr - oraz związanych z nią nierówności społecznych i ekonomicznych. Powstają również badania nad cyfrowym wykluczeniem, czyli różnicami w dostępie do technologii, kompetencjach cyfrowych i uczestnictwie w życiu online. Ciekawe projekty dotyczą też edukacji zdalnej, zwłaszcza w kontekście pandemii - badano m.in. poziom stresu uczniów i nauczycieli, efektywność nauki czy nierówności sprzętowe. Socjologia cyfrowa znajduje też zastosowanie w analizie kampanii marketingowych, zachowań konsumenckich, a nawet w analizie przestrzeni miejskich poprzez dane z czujników i aplikacji. Wszystko to pokazuje, jak wielowymiarowe i aktualne są jej zastosowania.

Edukacja i kompetencje - studia i szkolenia

Wraz z rozwojem socjologii cyfrowej rośnie zapotrzebowanie na specjalistów posiadających interdyscyplinarne kompetencje. Na niektórych uczelniach - np. Uniwersytecie Warszawskim - pojawiły się już kierunki lub specjalności dedykowane socjologii cyfrowej. Programy te łączą elementy nauk społecznych, informatyki, analizy danych i komunikacji. Studenci uczą się, jak projektować badania, analizować dane jakościowe i ilościowe, programować w Pythonie lub R, korzystać z narzędzi do analizy sieci, a także jak interpretować dane w kontekście społecznym. Duży nacisk kładzie się na etykę badań, ochronę prywatności i odpowiedzialne wykorzystanie danych. Coraz częściej w programach pojawiają się też elementy designu, analizy wizualnej, a także warsztaty z narzędzi typu Tableau, Gephi czy MAXQDA. Absolwenci takich studiów są przygotowani do pracy zarówno w sektorze naukowym, jak i biznesowym - m.in. w agencjach badawczych, firmach technologicznych, instytucjach publicznych czy organizacjach pozarządowych. Obok studiów pojawiają się też kursy i szkolenia online, które pozwalają zdobyć podstawy tej dziedziny nawet osobom spoza środowiska akademickiego. Rozwój edukacji w tym zakresie jest istotny, ponieważ umożliwia świadome, krytyczne i odpowiedzialne korzystanie z narzędzi socjologii cyfrowej.

Etyka i zagrożenia socjologii cyfrowej

Jednym z najważniejszych wyzwań socjologii cyfrowej są kwestie etyczne związane z gromadzeniem, analizowaniem i interpretowaniem danych. Dane cyfrowe, choć często dostępne publicznie, mogą zawierać informacje wrażliwe - np. dane lokalizacyjne, poglądy polityczne czy dane zdrowotne. Pojawia się pytanie, na ile badacz ma prawo analizować takie informacje, nawet jeśli są one pozornie anonimowe. Dużym problemem jest też zgoda użytkownika - czy świadomość, że nasze działania w sieci są analizowane, nie wpływa na nasze zachowanie? Kolejnym zagrożeniem są uprzedzenia algorytmiczne - czyli sytuacje, gdy modele uczenia maszynowego reprodukują stereotypy społeczne lub wykluczają określone grupy. Socjologowie muszą także uważać, by nie naruszać prywatności badanych społeczności online i nie ingerować zbyt silnie w ich życie cyfrowe. W tym kontekście ważne są też regulacje prawne, takie jak RODO czy dyrektywy unijne dotyczące etyki AI. Pojawia się też pytanie o odpowiedzialność za interpretację wyników - czy dane z sieci powinny decydować o polityce społecznej lub działaniach marketingowych? Coraz częściej mówi się o potrzebie tworzenia kodeksów etycznych dla socjologii cyfrowej oraz niezależnych ciał nadzorczych. Tylko transparentność i etyczne standardy mogą zapewnić wiarygodność tej dziedziny.

Kierunki na przyszłość socjologii cyfrowej

Jednym z głównych zadań jest dalszy rozwój własnej metodologii - takiej, która uwzględni specyfikę danych cyfrowych, ale też będzie osadzona w tradycji socjologicznej. Potrzebna jest większa integracja pomiędzy naukami społecznymi a naukami ścisłymi - np. współpraca socjologów z informatykami, statystykami czy projektantami systemów. Równie ważne jest wypracowanie standardów dokumentowania i replikowalności badań cyfrowych. Innym kierunkiem rozwoju jest analiza danych wizualnych, która do tej pory była traktowana marginalnie, a dziś zyskuje na znaczeniu. Coraz większe znaczenie ma także badanie społecznych aspektów sztucznej inteligencji - zrozumienie, jak AI wpływa na relacje społeczne, pracę, edukację czy wykluczenie. Socjologia cyfrowa powinna również zwrócić się ku analizie środowiskowej - ślad cyfrowy, zużycie energii przez centra danych, e-odpady to także tematy społeczne. Ważne będzie także rozwijanie kompetencji cyfrowych wśród badaczy, a także aktywna popularyzacja wiedzy wśród społeczeństwa. Przyszłość socjologii cyfrowej będzie zależała nie tylko od rozwoju technologii, ale też od zdolności krytycznej analizy i dialogu między różnymi dziedzinami wiedzy.

Socjologia cyfrowa może przyczynić się do zatrzymania postępującego procesu marginalizowania i wykluczania nauk społecznych ze ściśle naukowego dyskursu. Cyfrowy imperatyw będzie w dalszym ciągu kształtował nasze społeczeństwa, potrzebna jest więc dziedzina, która zajmie się badaniem tego fascynującego procesu. Socjologia dotychczas nie miała podobnego autorytetu jakim mogą cieszyć się nauki ścisłe, ponieważ jej produkty były z reguły mniej technicznie użyteczne. Jak widać, jest szansa na zmianę. Socjologia przestaje być jedynie humanistyczną rozrywką, a staje się aktywnym uczestnikiem w grze technologizacji świata. W niedalekiej przyszłości dziedzina ta będzie zmuszona nie tylko uwzględniać badania społeczności internetowych, ale też wchłonąć znaczną część warsztatu badawczego z zakresu analizy danych rozwiniętego w naukach ścisłych i wypracować metody łączenia Big Data. Nauki społeczne czeka więc wiele wyzwań.

Socjologia cyfrowa odgrywa istotną rolę w opisie i interpretacji współczesnych przemian społecznych, które są nierozerwalnie związane z rozwojem technologii. Pomaga rozumieć, w jaki sposób technologie nie tylko odbijają realia społeczne, ale również je przekształcają.

W praktyce wyniki badań mogą służyć m.in. do:

• projektowania bardziej inkluzywnych systemów cyfrowych,
• wspierania polityk przeciwdziałających wykluczeniu cyfrowemu,
• zrozumienia dynamiki ruchów społecznych online,
• analizy wpływu dezinformacji i mediów społecznościowych na debatę publiczną.